روش‌شناسی استدلال فقهیِ شیخ انصاری از فرایند تا ساختار (مطالعه موردی حکم معاطات)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر مؤسسه عالی فقه و اصول جواد الأئمه علیه السلام. قم- ایران.

2 دانشیار گروه مترجمی، مجتمع آموزش عالی زبان، ادبیات و فرهنگ‌شناسی،جامعة المصطفی العالمیة، قم، ایران

10.22081/mis.2025.68408.1042

چکیده

پیوستارشناسی رَوند فقهی از نکات مهم و مغفول فقه‌پژوهی است. نگاه جزیره‌ای به استدلال‌های فقها باعث به‌وجودآمدن ابهامات فراوانی در شیوۀ جمع‌بندی استنباطی ایشان شده است و کشف تیترها و عناوین پنهان و نوع چینش و ارتباط آن‌ها با هم در کار فقها، باعث حلّ این ابهامات و اشکالات می‌شود. در این مقاله، سعی شده تا با روش «تحلیل محتوای کیفی اسنادی و استقرایی» مراحل فقه‌پژوهیِ شیخ انصاری و پیوستار پنهان آن با مطالعۀ موردیِ حکم معاطات بیان شود. با مقایسۀ دو پروندۀ مهم در حکم معاطات، می‌توان به پیوستاری از مراحل فقه‌پژوهی شیخ انصاری رسید که عبارت است از: تحریر محل نزاع، نقل اقوال فقها، تأسیس اصل بر مبنای اصول فقاهی قبل از بیان امارات، فحص از ادلۀ موافق با اصل اولیه، فحص از ادلۀ مخالف با اصل اولیه و نسبت‌سنجی ادلۀ موافق، ادلۀ مخالف و اصل اولیه. باتوجه‌به این پیوستار می‌توان به علت رفتار ظاهراً متناقضِ شیخ انصاری با اجماعاتی که در دو پرونده به‌کار برده است، چرایی طرحِ اصلِ عملی قبل از طرحِ امارات و همچنین حکمت رفتار دوگانۀ وی در نقل‌قول کاشفُ‌الغطاء یعنی پذیرش پس از انکار پی برد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Shaykh Anṣārī’s Methodology of Jurisprudential Argument: From Process to Structure (Case Study: Rulings on Muʻāṭāt

نویسندگان [English]

  • Ahmad Saeidi 1
  • Mohammad Ashayeri monfared 2
1 Javad Al-Imam High Institute of Fiqh and Principles
2 Faculty of Al-Mustafa Alami University
چکیده [English]

The continuum theory of the jurisprudential process is a significant yet overlooked aspect of jurisprudential studies. A fragmented approach to the arguments of fuqahāʼ (jurists) has led to numerous ambiguities in their methods of inferential summarization. Therefore, uncovering the implicit categories, their structural arrangement, and their interrelationships in the works of jurists can help clarify these ambiguities and resolve related issues.
Employing the method of qualitative documentary and inductive content analysis, this study seeks to articulate the stages of Shaykh Anṣārī’s jurisprudential reasoning and its underlying continuum through a case study of the rulings on muʻāṭāt (contractual exchange without formal declaration). By comparing two key cases concerning the ruling on muʻāṭāt, we identify a structured continuum in Shaykh Anṣārī’s jurisprudential methodology. This continuum consists of the following stages: delineating the point of contention, narrating the opinions of jurists, establishing a foundational principle based on jurisprudential maxims before introducing imārāt (indications leading to speculative reasoning), examining the evidence supporting the aṣl al-awwalīyah (primary principle), analyzing the evidence opposing the primary principle, and finally, evaluating the supporting evidence, opposing evidence, and the primary principle in relation to one another.
Recognizing this continuum allows for a clearer understanding of Shaykh Anṣārī’s seemingly contradictory approach to the methodologies employed in these two cases. It also clarifies why he prioritized the practical principle before addressing imārāt and explains his dual stance regarding the narration from Kāshif al-Ghiṭāʼ—initial rejection followed by acceptance. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Methodology
  • Shaykh Anṣārī
  • Muʻāṭāt
  • Problem-Solving Steps
  • Evidence in Favour and Opposition

عنوان مقاله [العربیة]

منهجیة الاستدلال الفقهی للشیخ الأنصاری: من العملیة إلى البنیة (دراسة حالة لحکم المعاطاة)

چکیده [العربیة]

دراسة التسلسل للعملیة الفقهیة من النقاط المهمة والمغفول عنها فی الدراسات الفقهیة. فالنظرة الجزئیة إلى استدلالات الفقهاء تؤدی إلى نشوء العدید من أوجه الغموض فی طریقة نتیجتهم الاستنباطیة، وکشف العناوین الخفیة وأنواع ترتیبها وارتباطها ببعضها البعض فی عمل الفقهاء یؤدی إلى حل هذه أوجه الغموض والإشکالات.
یحاول الکاتب فی هذه المقالة، تبیین مراحل الدراسة الفقهیة للشیخ الأنصاری وتسلسله الخفی، من خلال دراسة حالة لحکم المعاطاة، وذلک باستخدام منهجیة "تحلیل المحتوى الکیفی الاستنادی والاستقرائی".
بمقارنة ملفین هامین فی حکم المعاطاة، یمکن الوصول إلى تسلسل لمراحل الدراسة الفقهیة للشیخ الأنصاری، والتی تتمثل فی: تحریر محل النزاع، ونقل أقوال الفقهاء، وتأسیس أصل على أساس الأصول الفقهیة قبل بیان الأمارات، والفحص عن الأدلة الموافقة للأصل الأولی، والفحص عن الأدلة المخالفة للأصل الأولی، والمقارنة بین الأدلة الموافقة، والأدلة المخالفة والأصل الأولی.
بالنظر إلى هذا التسلسل، یمکن فهم سبب سلوک الشیخ الأنصاری الذی یبدو متناقضاً ظاهریاً مع الإجماعات التی استخدمها فی الملفین، وکذلک سبب طرح الأصل العملی قبل طرح الأمارات، والحکمة من سلوکه المزدوج فی نقل قول کاشف الغطاء (القبول بعد الإنکار).

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • المنهجیة
  • الشیخ الأنصاری
  • المعاطاة
  • مراحل حل المسألة
  • الأدلة الموافقة والمخالفة

به فایل PDF مراجعه فرمایید.

  1. *معین، محمد. (1387). فرهنگ معین (فارسی)، تهران: زرین.

    1. انصاری، مرتضی‌بن محمدامین. (1415ق). کتاب المکاسب المحرمة والبیع والخیارات. قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
    2. انصاری، مرتضی‌بن محمدامین. (1428ق). فرائد الاصول. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
    3. خمینی، سید روح‌الله موسوی. (1421ق). کتاب البیع. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی1.
    4. خویی، سید ابوالقاسم موسوی. (1377). مصباح الفقاهة (المکاسب). قم: داوری.
    5. خویی، سید ابوالقاسم موسوی. (1418ق). التنقیح فی شرح العروة الوثقی. قم: بی‌نام.
    6. نجفی، محمدحسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    7. نجفی، کاشفُ‌الغطاء. (1420ق). شرح الشیخ جعفر علی قواعد العلامة ابن‌المطهر. نجف: مؤسسه کاشفُ‌الغطاء- الذخائر.
    8. یزدی، محمدکاظم. (1421ق). حاشیة المکاسب (للیزدی). ج1. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
    9. صدر، سید محمدباقر. (1418ق). دروس فی علم الأصول. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
    10. عراقی، آقا ضیاءالدین. (1421ق). حاشیة المکاسب (تقریرات: للنجم‌آبادی). قم: انتشارات غفور.
    11. عاملی، جواد. (1419ق). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    12. نجفی، محمدحسن. (1421ق). جواهر الکلام. قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت:.
    13. تبریزی، میرزافتاح شهیدی. (1375ق). هدایة الطالب إلی أسرار المکاسب. تبریز: چاپخانه اطلاعات.
    14. جزائری، سید محمدجعفر مروج. (1416ق). هدی الطالب فی شرح المکاسب. قم: مؤسسه دارالکتاب.
    15. واسطی، عبدالحمید. (1401). الگوریتم اجتهاد. قم: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    16. لاری، سید عبدالحسین. (1418ق). التعلیقة علی المکاسب. قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة.
    17. علیدوست، ابوالقاسم و لطفی، محمدجواد. (1399). مقایسه روش اجتهادی صاحب جواهر و محقق خویی. جستارهای فقهی و اصولی، سال ششم، شماره 19.
    18. علیدوست، ابوالقاسم؛ روشنایی، مهدی و عبداللهی، محمد. (1391). «گفتگو با استاد علیدوست؛ روش‌شناسی اجتهاد»، پژوهش‌های فقهی تا اجتهاد، سال اول، پیش‌شماره 3.
    19. خطیبی، مهدی. (1398). «اعتبارسنجی تراکم ظنون در فرایند استنباط»، جستارهای فقهی و اصولی، سال پنجم، شماره 16.
    20. هلالیان، سعید. (1397). «مراحل و گام‌های کلان اجتهاد در یک مسئله»، روش‌شناسی اجتهاد، بهار شماره 2.
    21. عندلیب، محمد و مهدوی، منصور. (1395). «روش‌شناسی صاحب جواهر؛ گفتگو با استاد عندلیب»، روش‌شناسی اجتهاد، بهار، شماره 1.
    22. مبلغی، احمد. (1390). «روش‌شناسی اجتهاد در اقوال»، فقه، سال هجدهم، شماه 2.
    23. مصطفوی، جواد. (1352). «تحریر محل نزاع»، مطالعات اسلامی، بهار و تابستان، شماره 6 و 7.
    24. واسطی، عبدالحمید. (1399). «ماهیت شناسی الگوریتم اجتهاد»، جستارهای فقهی و اصولی، سال ششم، شماره 19.
    25. برزگر، مهدی. (1392). «مقایسه‌ای تحلیلی میان دو روش اجتهادی متفاوت»، فقه اهل‌بیت، شماره 75 و 76.
    26. حسینی‌زید، سید ابوالقاسم؛ قاسم، محمدحسن و نصرتی، علی. (1392). «معیارهای نقد حدیث از دیدگاه شیخ انصاری»، پژوهش‌های قرآن و حدیث، دوره 54، شماره 1.
    27. حسینی‌زید، سید ابوالقاسم؛ قاسم، محمدحسن و نصرتی، علی. (1400). «واکاوی روش‌های رفع تعارض اخبار از دیدگاه شیخ انصاری»، آموزه‌های حدیثی، شماره 9.
    28. مؤمنی‌راد، اکبر؛ علی‌آبادی، خدیجه؛ فردانش، هاشم و مزینی، ناصر. (1392). «تحلیل محتوای کیفی در آیین پژوهش: ماهیت، مراحل و اعتبار نتایج»، اندازه‌گیری تربیتی، سال چهارم، شماره 14.
    29. صادقی‌فسایی، سهیلا و عرفان‌منش، ایمان. (1394). «مبانی روش‌شناختی پژوهش اسنادی در علوم اجتماعی؛ مورد مطالعه: تأثیرات مدرن‌شدن بر خانواده ایرانی»، راهبرد فرهنگ، دوره 8، شماره 29.
    30. تبریزی، منصوره. (1393). «تحلیل محتوای کیفی از منظر رویکردهای قیاسی و استقرایی»، علوم اجتماعی، شماره 64.
    31. جلالی، مصطفی. (1388). الگوریتم اجتهاد، چاپ شخصی.
    32. علیدوست، ابوالقاسم. (1392). روش‌شناسی اجتهادی شیخ انصاری http://a-alidoost.ir/persian/lecture/22496.
    33. جوادی‌آملی، عبدالله. (1395). تقریر جلسه 185 درس خارج فقه نکاح http://javadi.esra.ir.
    34. مددی، سیداحمد. (1394). تقریر جلسه 29 درس خارج مکاسب http://www.ostadmadadi.ir/persian/lesson/11738.
    35. فرهنگستان زبان و ادب فارسی، apll.ir.