فقه معارف و شاخصه های روش شناخت آن

جهانگیری, محمدرضا

doi:10.22081/mis.2025.69302.1048

فقه معارف و شاخصه های روش شناخت آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

محمدرضا جهانگیری

طلبه درس خارج فقه و اصول مؤسسه بقیه الله (ع). قم- ایران.

10.22081/mis.2025.69302.1048

چکیده

تولید علوم انسانی اسلامی، از دغدغه‌هایی است که توجه گفتمان‌های وحیانی مختلفی را به خود اختصاص داده ‌است. اما پرداخته‌نشدن به مبانی روش‌شناختی استفاده از وحی در این عرصه، بسیاری از تحقیقات را با چالش روشمندنبودن مواجه کرده ‌است. ازآنجاکه کنار هم قرارگرفتنِ عقل، وحی و تجربه در علوم انسانی، می‌تواند محقق را دچار تحمیل و یا التقاط کند، در تحقیق حاضر با درنظرگرفتن گزاره‌های توصیفیِ وحی به‌عنوان محور فرایند تحقیق، تلاش شده است تا مبانی روش‌شناختی به‌صورتی شامل و منسجم تبیین گردد و بر اساس آن، چالش‌های استفاده از وحی در تحقیقات علمی برطرف گردد. در این راستا نظریه «فقهِ معارف» جایگزین نظریاتی چون فقه‌های مضاف و رویکردهای قرآنی و حدیثی دانسته‌شده و توصیف‌محوری، تأکید بر ادله‌ ارشادی و بهره‌گیری از همه‌ منابع دینی، در زمره سه شاخصه اصلی این نظریه قرار گرفته است. در این پژوهش، با بهره‌گیری از روش عقلی-استنتاجی، ویژگی‌هایی چون استنادمحوری، ایجاد تعامل میان منابع معرفتی، توجیه‌پذیریِ استفاده‌ مجموعی از ادله، ایجاد تعامل میان احکام فقهی و دستورالعمل‌های علمی و درنهایت امکان بهره‌گیری از عنصر آزمون ویژگی‌های دیگرِ رویکرد پیشنهادی دانسته‌ شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Jurisprudence of Knowledge and its Methodological Characteristics

نویسنده [English]

Mohammad Reza Jahangiri

Jurisprudence and Principles, seminary, Qom, Iran

چکیده [English]

The production of Humanities-Islamic Sciences is one of the concerns that has attracted the attention of various revealed discourses. However, not addressing the methodological foundations of using revelation in this field has led many studies to face the challenge of being unmethodical. Since the juxtaposition of reason (ʻAql), revelation (Waḥy), and experience in the humanities can impose or confuse the researcher, in the present study, by considering the descriptive propositions of revelation as the axis of the research process, an attempt has been made to explain the methodological foundations in a comprehensive and coherent manner. Based on that, the challenges of using revelation in scientific research should be resolved. In this regard, the theory of "jurisprudence of knowledge" has been considered an alternative to theories such as additional jurisprudence and Qurānīc-Ḥadīth approaches. Description-oriented, emphasis on guiding evidence, and the use of all religious sources are among the three main characteristics of this theory. In this study, by utilizing the rational-deductive method, features such as citation-oriented, creating interaction between knowledge sources, justifiability of the overall use of evidence, creating interaction between jurisprudential rulings and scientific guidelines, and finally the possibility of utilizing the testing element are considered other features of the proposed approach.

کلیدواژه‌ها [English]

Humanities-Revealed Sciences
Jurisprudential Knowledge
Revealed Research Method in the Humanities Sciences
Humanities-Islamic Sciences
Method of Inferring Religious Theories
Methodology of Inferring Knowledge

اصل مقاله

در دست اقدام ...

مراجع

قرآن‌کریم
1. آخوندخراسانی، محمدکاظم. (1409ق). کفایة الاصول. قم: مؤسسة آل‌البیت:.
2. أخوت، احمدرضا. (1392). دوره‌های رشد تفکر اجتماعی. تهران: نشر قرآن و اهل‌بیت نبوت:.
3. اصفهانی، محمدحسین. (1429ق). نهایة الدرایة. بیروت: مؤسسة آل‌البیت:.
4. اعرافی، علیرضا. (1395 الف). فقه ‌تربیتی. قم: مؤسسه اشراق و عرفان.
5. ــــــ . (1395 ب). درآمدی بر اجتهاد تمدن‌ساز. قم: مؤسسه اشراق و عرفان.
6. ــــــ . (1396). قلمرو دین و گستره شریعت. قم: مؤسسه اشراق و عرفان.
7. انصاری، مرتضی. (1383). مطارح الانظار. چ2. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
8. ــــــ . (1415ق). المکاسب. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
9. ــــــ . (1416ق). فرائد الاصول. چ5. قم: مؤسسة النشر السلامی.
10. باقری، خسرو. (1380). «ماهیت و قلمرو تعلیم و تربیت اسلامی»، روش‌شناسی علوم انسانی، ش28، صص23-33.
11. ــــــ . (1384). نگاهی دوباره به تربیت اسلامی. چ4. تهران: انتشارات مدرسه.
12. ــــــ . (1389). روش‌ها و رویکردهای پژوهشی در تربیت اسلامی. چاپ اول. تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
13. بلیکی، نورمن. (1401). پارادایم‌های تحقیق در علوم انسانی. چ6. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
14. پسندیده، عباس. (۱۳۹۲). الگوی اسلامی شادکامی. قم: مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث.
15. پوپر، کارل ریموند. (1370). منطق اکتشاف علمی. چ4. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
16. جهانگیری، محمدرضا. (1402)، «تربیت اسلامی؛ فرایند پژوهش و پیش فرض‌های آن»، تربیت اسلامی، ش46، صص83-102.
17. حاجوی، محمد. (1396)، «چیستی امر مولوی و ارشادی»، نشریه فقیهانه، ش4، صص8-27.
18. حائری‌پور، محمدمهدی؛ مصطفوی، اسدالله. (1401)، «اصول فقه معارف دین و جایگاه آن در فهم احادیث با تأکید بر روایات مهدویت (بررسی موردی واژه وعی و نقش آن در فهم حدیث اهل‌الببیت)»، نشریه مشرق موعود، ش62، صص231-243.
19. حائری‌یزدی، عبدالکریم. (1418ق). دررُ الفوائد. چ6. قم: مؤسّسة النشر الاسلامی.
20. حرعاملی، محمد. (1409ق). وسائلُ الشیعة. قم: مؤسسة آل‌البیت:.
21. حسینی، محمد. (1415ق). معجم المصطلحات الاصولیة. بیروت: مؤسسة العارف للمطبوعات.
22. خطیبی، مهدی. (1401). «امکان‌سنجی، روش و شرایط استنباط گزاره‌های توصیفی و هنجاری علوم انسانی از احکام تشریعی اسلام»، تحقیقات بنیادین علوم انسانی، ش29، صص11-32.
23. خوانساری، محمد. (۱۳۷۶). فرهنگ اصطلاحات منطقی به انضمام واژه‌نامه فرانسه و انگلیسی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
24. خوئی، ابوالقاسم. (1422). مصباحُ الاصول. قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی.
25. داوری‌اردکانی، رضا. (1399). درباره علم. چ4. تهران: نشر هرمس.
26. دهخدا، علی‌اکبر. (1385). لغت‌نامه. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
27. ذوالفقاری، محمد؛ سیدیان، سیدمهدی. (1391)، «فقه حکومتی؛ چیستی، چرایی، چگونگی»، نشریه معرفت سیاسی، ش7، صص 49-68.
28. رایشنباخ، هانس. (1371). پیدایش فلسفه علمی. ترجمه موسی اکبری. چاپ دوم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
29. سیستانی، علی. (1441ق). تعارض الادلّة و اختلاف الحدیث. قم: انتشارات اسماعیلیان.
30. شبیری، موسی. دروس خارج نکاح، قم: مرکز فقهی امام محمدباقر7.
31. شریفی، احمدحسین. (1395). روش‌شناسی علوم انسانی اسلامی، تهران: مرکز مطالعات و انتشارات آفتاب توسعه.
32. شهیدی، محمدتقی. (بی‌تا). ابحاث اصولیة، https://shahidipoor.ir.
33. صدر، محمدباقر. (1417 الف). بحوث فی علم الاصول. تقریرات عبدالساتر. بیروت: الدار الاسلامیة.
34. ــــــ . (1417 ب). بحوث فی علم الاصول. تقریرات هاشمی‌شاهرودی. بیروت: الدارالاسلامیة.
35. ــــــ . (1418ق). دروس فی علم الاصول. چ5. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
36. ــــــ . (1434ق). موسوعة الشهید السید محمدباقر الصدر. چاپ2. قم: پژوهشگاه علمی تخصصی شهید صدر (دارُالصدر).
37. صفایی‌حائری، علی. (۱۳۸۲). از معرفت دینی تا حکومت دینی. قم: لیلة القدر.
38. عباس، کعبی. (1393)، «آشنایی با فقه حکومتی؛ گفتگو با استاد کعبی»، پژوهه‌های فقهی تا اجتهاد، پیش‌شماره 10، صص37-64.
39. عراقی، ضیاءالدین. (1411ق). منهاج الاصول. بیروت: دار البلاغة.
40. عرب‌صالحی، محمد. (1393). «نگاهی نو به مولوی و ارشادی و برایند روش‌شناختی آن»، نشریه فقه و اصول، ش99، صص71-90.
41. عسکری، حسن. (1400ق). الفروق فی اللغة. بیروت: دار الآفاق الجدیدة.
42. علیشاهی قلعه جوقی، ابوالفضل؛ ناصری‌مقدم، حسین. (1390)، «چیستی و کارکردهای مذاق شریعت»، مطالعات اسلامی: فقه و اصول، ش1/86، صص157-193.
43. عندلیب‌همدانی، محمد؛ ستوده، محمد. (1391)، «مذاق شریعت، جستاری در اعتبارسنجی و کارآمدی»، فقه اهل‌بیت، ش70و71.
44. عیدی‌عطارزاده، علی. (1397). «بازشناسی حکم ارشادی و مولوی»، نشریه فقیهانه، ش7، صص94-107.
45. فاضلی‌هیجدهی، علی. (1393)، «اوامر مولوی و ارشادی»، نشریه پژوهه‌های فقهی تا اجتهاد، پیش‌شماره10، صص27-36.
46. فانی‌اصفهانی، علی. (1401). آراء حول مباحث الالفاظ فی علم الاصول، قم: رضا مظاهری.
47. فرح‌زادی، علی‌اکبر. (1379). «امر ارشادی و مولوی در اصول شیعه»، نشریه مقالات و بررسی‌ها، ش68، صص65-92.
48. فرزانه، حسین. (1401). «هویت‌شناسی مولوی و ارشادی ازطریق نمونه‌کاوی»، نشریه فقه و اصول، ش130، صص144-164.
49. کوهْن، توماس. (1369). ساختار انقلاب‌های علمی. ترجمه احمد آرام. تهران: نشر سروش.
50. گرایی، عباس؛ مصباح، علی. (1395)، «روش علامه طباطبایی در استنباط مسایل علوم انسانی دستوری از آموزه‌های ارزشی دین»، نشریه معرفت فلسفی، ش54، صص113-142.
51. گلشنی، مهدی. (۱۳۹۲). از علم سکولار تا علم دینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
52. ــــــ؛ جمالی، محمد؛ خطیری، مرتضی. (1399). علم و شبه‌علم. تهران: نشر علم.
53. مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحارالانوار. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
54. محمدی‌ری‌شهری، محمد. (1383). فلسفه وحی و نبوت. چ2. قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث.
55. ــــــ . (1385). حکمت‌نامه کودک. قم: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث.
56. مشکانی‌سبزواری، عباس‌علی؛ مشکانی‌سبزواری، عبدالحسین. (1394)، «نسبت فقه حکومتی و علوم انسانی اسلامی»، نشریه علوم انسانی اسلامی صدرا، ش14، صص135-144.
57. مصباح، علی؛ محیطی‌اردکان، علی. (1391)؛ «نقد و بررسی دلایل «انکار علوم انسانی دستوری»، نشریه معرفت اخلاقی، ش11، صص107-124.
58. مصباح‌یزدی، محمدتقی. (1393). راه و راهنماشناسی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی1.
59. مطهری، مرتضی. (1373). نبوت. چ16، قم: انتشارات صدرا.
60. ملکی‌اصفهانی، مجتبی. (1379). اصطلاحات الاصول. قم: عالمه.
61. موسوی‌خمینی، روح‌الله. (1392). کتاب البیع. چ4. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی‌ 1.
62. میرباقری، محمدمهدی؛ سبحانی، محمدتقی؛ پارسانیا، حمید. (1393). گفت‌وگوی علمی پیرامون مفهوم علم دینی. قم: گروه پژوهشی فلسفه دفتر فرهنگستان علوم اسلامی.
63. میرزای‌قمی، ابوالقاسم. (1378ق). قوانین الاصول. چاپ دوم، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة.
64. واعظی، اصغر. (1390). «پیش‌داوری و فهم در هرمنوتیک فلسفی گادامر»، فصلنامه راهبرد، ش60، صص253-235.
65. ــــــ؛ فاضلی، فائزه. (1390). «دیالوگ، دیالکتیک، امتزاج افق‌ها»، دوفصلنامه فلسفی شناخت، ش1/62، صص189-214.
66. وکیلی محمدحسن. (1933). علم دینی؛ از چیستی تا چگونگی. چ2. مشهد: مؤسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلامی.
67. همدانی، رضا بن محمدهادی. (1376). مصباح الفقیه. قم: المؤسسة الجعفریة لاحیاء التراث.